توضیح تصویر، بزرگترین خریدار نفت ایران، چین است که سود زیادی از تخفیف قیمت نفت این کشور میبرد
یک ساعت پیش
گزارش تحقیقی بیبیسی فارسی
تنها ده روز بعد از حملات موشکی و پهپادی ایران به اسرائیل، کنگره آمریکا قانونی را تصویب کرد که شامل تحریمهای شدیدتری علیه صادرات نفت ایران میشد.
نمایندگان کنگره «قانون توقف حمل و نقل نفت ایران» را در دل لایحه کمک نظامی به اوکراین جا دادند تا «با محدود کردن صادرات نفتی و فراوردههای نفتی ایران، توانایی ایران برای نقشآفرینی در فعالیتهای مخرب منطقهای، حمایت از تروریسم بینالمللی، تامین مالی ساخت و دستیابی به تسلیحات کشتار جمعی» را از بین ببرند.
این محدودیتها در حالی وضع میشود که صادرات نفت ایران، با وجود تحریمهای شدید قبلی، رکوردی شش ساله ثبت کرده و فروش نفت ایران در سه ماه اول سال ۲۰۲۴ به یک میلیون و ۵۶۰ هزار بشکه در روز رسیده است.
بعد از آن که دونالد ترامپ، رئیس جمهور پیشین آمریکا، در سال ۲۰۱۸ کشورش را از توافق هستهای ایران (برجام) خارج کرد، با اعلام سیاست «فشار حداکثری» تلاش کرد تا فروش نفت ایران را با وضع تحریمهای بیسابقه به صفر برساند.
تحریمهای آمریکا نه فقط شرکتهای آمریکایی را از داد و ستد با ایران منع میکند بلکه شامل «تحریمهای ثانویه» هم میشود که افراد و شرکتهای خارجی را هم در صورت همکاری با جمهوری اسلامی ایران مجازات و از حضور در بازار آمریکا محروم میکند.
اما برآوردها نشان میدهد که ایران در حال حاضر حدود ۸۰ درصد نفت خود را به چین میفروشد و به پالایشگاههای این کشور منتقل میکند. در قانون تازه کنگره علیه ایران هم که جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا آن را امضا کرده، به طور مشخص به چین اشاره شده است.
چرا چین از ایران نفت میخرد؟
مهمترین دلیل خرید نفت از ایران، ارزان بودن آن است. همه آن محدودیتها و تحریمها باعث شده ایران نفت خود را به قیمت پاییتتری بفروشد تا بتواند مشتری جذب کند.
اکتبر سال گذشته رویترز با تحلیل دادههای بازار و شرکتهای رهگیری کشتیها، برآورد کرد که چین در ۹ ماه اول سال ۲۰۲۳ با خرید نفت ارزانتر از ایران، روسیه و ونزوئلا، حدود ۱۰ میلیارد دلار سود کرد.
همایون فلکشاهی، تحلیلگر ارشد نفت در شرکت کپلر، برآورد میکند که ایران در حال حاضر نفت خام خود را حدود ۵ دلار ارزانتر از قیمت بازار میفروشد، و این تخفیف در مقاطعی در سال گذشته میلادی به ۱۲ تا ۱۳ دلار رسیده بود.
با وجود این آقای فلکشاهی به بیبیسی فارسی گفت که علاوه بر منافع اقتصادی، چین ملاحظات سیاسی را هم در نظر میگیرد. او این اقدام چین را بخشی از «بازی بزرگتر» پکن و آمریکا در منطقه میداند و میگوید چین با کمک به ایران در دور زدن تحریمهای آمریکا «چالشهای سیاسی و نظامی ایالات متحده را در خاورمیانه افزایش میدهد، به ویژه الان و با تنشهایی که بر سر اسرائیل به وجود آمده است.»
چگونه تحریمها را دور میزنند؟
سوال اینجاست که ایران و چین چطور در میان این همه تحریم و نظارت بینالمللی تحریمهای آمریکا را دور میزنند؟
شواهد بسیاری وجود دارد که نشان میدهد ایران و چین طی سالها سیستم پیچیدهای برای دور زدن تحریمها طراحی کردهاند.
مایا نیکلادزه، تحلیلگر اقتصادی در اندیشکده شورای آتلانتیک، میگوید ارکان اصلی این سیستم داد و ستد، نفتکتشهای «ناوگان تاریک»، پالایشگاههای «قوری» و بانکهای محلی چینی با حداقل تماس و ارتباط بینالمللی هستند.
این سه عامل، در انتقال، پالایش و پرداخت پول نفتی که ایران به چین میفروشد، نقش حیاتی دارند و به گفته خانم نیکلادزه کمک میکنند تا تهران بتواند «به طور کامل سیستم کشتیرانی و بانکی غربی و همین طور داد و ستد به واحدهای پول غربی را دور بزند».
«ناوگان تاریک»
انتقال نفت از ایران به چین، به دلیل ردگیری مدام کشتیها و نفتکشها از سوی شرکتهای خصوصی و دولتی، اولین مشکل بزرگ در راه صادرات است.
مایا نیکلادزه به بیبیسی فارسی گفت که ایران و چین برای این کار شبکهای از نفتکشها را به کار میبرند که سیستم مالکیت مبهم و پیچیدهای دارند و موقعیت درست و دقیق خود را پنهان میکنند.
«وقتی ایران از این شبکه استفاده میکند، سرویسهای حمل و نقل غربی و واسطههای این سیستمها را کاملا دور میزند و با این ترفند دیگر مجبور نیست که با قواعد و مقررات غربیها، از جمله تحریمها، دست و پنجه نرم کند».
کشتیها و نفتکشهای این «ناوگان تاریک» برای گم کردن رد خود، یا «سیستم شناسایی خودکار» کشتی را از کار میاندازند، یا با دست بردن در دادههای این سیستم که با نام AIS شناخته میشود، وانمود میکنند در یک موقعیت جغرافیایی در تردد هستند، در حالی که در واقع در محدوده جغرافیایی دیگری در حال حرکت هستند.
بعد از رسیدن این نفتکشها به مقصدی که برای آنها مشخص شده، انتقال کشتی به کشتی، در آبهای بینالمللی و خارج از محدوده مجاز نقل و انتقالات انجام میشود تا محموله نفتی، بار کشتیهای عازم چین شود. این کار گاهی در شرایط بد آب و هوایی صورت میگیرد تا قابلیت پنهان کردن آن بیشتر شود.
توضیح تصویر، همایون فلکشاهی، کارشناس شرکت کپلر میگوید انتقال کشتی به کشتی در ناوگان تاریک معمولا در آبهای جنوب شرق آسیا انجام میشود
همایون فلکشاهی، کارشناس شرکت کپلر میگوید انتقال کشتی به کشتی در ناوگان تاریک معمولا در آبهای جنوب شرق آسیا انجام میشود: «محدودهای وجود دارد در شرق سنگاپور و مالزی، که به صورت سنتی به عنوان منطقهای شناخته میشود که خیلی از نفتکشها در آن تردد میکنند تا محمولههای خود را به یکدیگر منتقل کنند.»
به گفته آقای فلکشاهی، بعد از این مرحله کشتی دوم «از آبهای مالزی به سوی شمال شرق چین حرکت میکند تا نفت خام ایران را تحویل مشتری بدهد. در اینجا هم هدف این است که وانمود شود مبدا بار نفت، ایران نبوده، بلکه کشوری مثل مالزی است که نفتکش دوم از آبهای آن به سوی چین حرکت کرده است.»
بر اساس دادههای گمرکی، میزان واردات نفت خام چین از مالزی در سال ۲۰۲۳ نسبت به سال قبل از آن ۵۴ درصد بیشتر شده است.
مایا نیکلادزه با اشاره به این آمار میگوید که میزان صادرات نفت مالزی به چین «از کل ظرفیت تولید نفت خام مالزی بیشتر است و به همین دلیل میتوان نتیجه گرفت نفتی که مالزی به اسم خودش صادر میکند، در واقع نفت خام ایران است. این مسئله نشان میدهد که در این فرآیند طرفهای ثالث و واسطههایی درگیرند که بر اساس گزارشها بیشتر در مالزی یا کشورهای خاورمیانه هستند.»
در ماههای ژوئیه و اکتبر سال گذشته گزارشهایی از توقیف کشتیهای حامل نفت ایران به دلیل «انتقال بدون مجوز نفت» در آبهای مالزی و اندونزی منتشر شد که میتواند شاهدی بر فرایند نقل و انتقال با ناوگان تاریک باشد.
«پالایشگاههای قوری»
این پالایشگاهها، مجموعهای از تاسیسات کوچک و نیمهخصوصی در چین هستند که به جای شرکتهای بزرگ و دولتی نفت ایران را میخرند. در قانون جدید تحریم نفت ایران هم با همین عنوان (teapot refineries) به آنها اشاره شده است.
همایون فلکشاهی در توضیح نامی که برای آنها گذاشتهاند، میگوید: «این اصطلاحی است که اهل فن برای این پالایشگاهها به کار میبرند چون این تاسیسات بسیار ابتدایی که عمدتا در منطقه شاندونگ در جنوب شرق چین واقع شدهاند، در ابتدا شبیه قوری چای بودند.»
او به بیبیسی فارسی گفت که داد و ستد ایران با پالایشگاههای کوچکتر به جای شرکتهای نفتی بزرگ و دولتی، چین را با خطر کمتری در قبال تحریمهای آمریکا روبرو میکند.
به گفته او شرکتهای بزرگ چینی در سطح بینالمللی فعالیت میکنند و نیاز به دسترسی به سیستم مالی آمریکا دارند، در حالی که «وضعیت پالایشگاههای کوچک و خصوصی متفاوت است چون فعالیت برونمرزی قابل توجهی ندارند، با دلار آمریکا داد و ستد نمیکنند و نیازی به سرمایهگذاری خارجی ندارند».
رویترز در ماه ژانویه ۲۰۲۴ به نقل از منابع تجاری گزارش داد که پالایشگاههای قوری، حدود ۹۰ درصد از نفت صادراتی ایران را تحت عنوان نفت مالزی یا امارات متحده، خریداری میکنند.
بانکهای کوچک
مایا نیکلادزه از اندیشکده شورای آتلانتیک توضیح میدهد که پرداخت پول این محمولههای نفتی، از طریق سیستم مالی بینالمللی تحت نظارت غرب صورت نمیگیرد، بلکه از طریق بانکها و موسسات مالی کوچکتر چینی انجام میشود.
او به بیبیسی فارسی گفت: «چین به خوبی از خطرات خرید نفت تحریمی ایران آگاه است. به همین دلیل بانکهای بزرگ و مهم خود را وارد این داد و ستد نمیکند. به جای آن از بانکهای کوچکتری استفاده میکند که فعالیت خاصی در عرصه بینالمللی ندارند.»
گزارشهای زیادی وجود دارد که نشان میدهد شرکتهای چینی پول نفت ایران را نه به دلار بلکه به یوان، واحد پول چین، پرداخت میکنند.
همایون فلکشاهی میگوید: «به نظر میرسد که استفاده از یوآن در این معاملات روز به روز بیشتر میشود. این پولها به بانکهایی در چین منتقل میشود که با حکومت ایران ارتباط دارند، و سپس از این پول برای واردات کالاهای چینی استفاده میشود. علاوه بر این به احتمال قریب به یقین میتوان گفت که بخشی از این پول به ایران فرستاده میشود. اما چندان روشن نیست که ایران با این پولها که به یوان پرداخت میشود، دقیقا چکار میکند.»
شواهد زیادی هم وجود دارد که نشان میدهد ایران از شبکهای از صرافیها برای تبدیل پولهای فروش نفت و گم کردن رد آنها در سیستمهای مالی بینالمللی بهره میبرد.
قطعه گمشده پازل
شیوههایی که ایران برای فروش نفت به چین به کار میبرد، پیچیده و در بسیاری موارد مبهم است، اما آنچه روشن است این است که آمریکا نتوانسته این روزنههای فرار از تحریم را ببندد و مانع از فروش نفت ایران شود.
خانم نیکلادزه میگوید: «آنها روز به روز در یافتن و ایجاد سیستمهای جایگزین بهتر میشوند. ابتکار بیشتری به خرج میدهند و راهشان را برای دور زدن تحریمها پیدا میکنند. در حالی که مقامهای مسئول اعمال تحریمها در آمریکا و غرب باید به دنبال آنها بدوند و جلو گریزگاههای جدید را بگیرند، کاری که روز به روز سختتر میشود.»
ثبت رکورد شش ساله در فروش نفت نشان میدهد که ایران پیچ و خمهای این بازی را به خوبی آموخته است.
توضیح تصویر، فلکشاهی می گوید: «اولویت اصلی برای بایدن قیمت سوخت در آمریکا است. این موضوع حتی از سیاست خارجی هم برای او مهمتر است»
مایا نیکلادزه یادآوری میکند که در حال حاضر «تمام حکومت ایران به نوعی تحت تحریم است و به همین دلیل وضع تحریمهای جدید، بیشتر حالت نمادین دارد و اختلال چندانی در کار ایران ایجاد نمیکند».
او تاکید میکند که قطعه گمشده پازل برای آمریکا در این میان اجرای این تحریمها و تحمیل آنها علیه ایران است: «آمریکا میتواند با به کار بستن تحریمهای ثانوی، پیامی جدی برای شرکتها و نهادها در کشورهای ثالث، مثل مالزی یا کشورهای خاورمیانه، ارسال کند که اگر به فعالیتهایشان در جهت تسهیل دور زدن تحریمهای ایران ادامه دهند، مجازات خواهند شد.»
تحریمهای تازهای که کنگره آمریکا علیه ایران تصویب کرده، دقیقا روی همین مسئله تمرکز دارد، اما به باور همایون فلکشاهی، کاخ سفید ممکن است علاقه چندانی به اجرای قاطعانه چنین تحریمهایی نداشته باشد، به این دلیل که «اولویت اصلی برای کابینه بایدن قیمت سوخت در آمریکا است. این موضوع حتی از مسائل سیاست خارجی هم برای او مهمتر است.»
«بایدن میداند که اگر آمریکا جلو صادرات نفت ایران را بگیرد، به این معنا خواهد بود که میزان عرضه در بازار پایین میآید و در پی آن قیمت نفت در سطح جهانی بالا میرود. اگر این اتفاق بیفتد قیمت بنزین در آمریکا بالا میرود، و همه میدانیم که تنها حدود شش ماه تا انتخابات ریاست جمهوری آمریکا باقی مانده است.»
ثبت ديدگاه